Tozkoparan İskender Kimdir? Gerçekte Var mıydı?
Bilgililere Bir Soru: Resimdeki okçu gerçekten Tozkoparan İskender midir?
Tozkoparan İskender; Türk okçuluk tarihinin en önemli kişiliklerinden, kimilerine göre tartışmasız en büyük Türk okçusu. Rüştünü hem savaşta, hem denizde, hem de karada ispatlamış bir Osmanlı askeri, menzil okçusu. İki padişah görmüş, Osmanlı’nın 10 farklı menzil koşusunda menzil taşı diktirmiş, yani rekor kırmış bir "Tozkoparan”, bir yeniçeridir. Dünya okçuluk tarihinde aşılamamış en büyük menzil atış rekoru sahibidir.
Rivayet olunur ki, bir gün meydanda, tuttuğu yeni bir yayın kabzasını şevkle sıkmış, kabzayı kaplayan toz parmaklarına yapışıp kopmuştu. Hazır bulunan meydan pîrlerinden Yıldırımlı Baba, hayranlıkla, "Bu pehlivan toz koparan!" demiş, lakabı oradan kalmıştı. Bir başka rivayete göre de Şeyh Hamdullah, İskender'i Sultan II. Bayezid'e götürdüğü gün, pehlivan yayı çekerek tozunu koparmış, bunu gören padişah "Bu adam toz koparan ancak!" dediği için böyle anılmıştır.
Yazımızda okçulukla ilgili anlamadığınız kelimeler olursa okçuluk terimleri yazımıza göz gezdirin!
Tozkoparan İskender Kimdir?
İskender, doğum ve ölüm tarihi net olarak kayıtlı olmayan, devşirme bir okçudur. Okçuluk yaparak Tozkoparan lakabını almıştır. Tozkoparan İskender sade bir vatandaşken ünü yüzyılları aşmış, mahallelere ve köylere adını vermiş bir şahsiyettir. İstanbul ziyaretinizde Merter civarında tabelalarda Tozkoparan ismini görünce şaşırmayın, İskender’in lakabı buralara kadar gelmiş ve bir mahalleye adını da vermiştir.
Geleceğin okçularını cesaretlendirmek, onları da birer Tozkoparan yapmak için Tozkoparan ürünlerimize göz atmayı unutmayın!
Tozkoparan İskender Gerçekte Var mıydı?
Tozkoparan İskender, 15.yy sonu, 16. yy başlarında yaşamış bir okçudur. Kayıtlara geçmiş birçok hikayesi olan, bugün bile kırılamayan rekorları bulunan, solak bir okçu, bir yeniçeridir. Tozkoparan İskender gerçekten var mıydı sorusunun cevabı şüphesiz şekilde evettir.
Seferde ve barışta, sultanı korumakla görevli solak okçu zümresi vardır. Özel bir dikkatle seçilip yetiştirilen, zamanında 400’e kadar çıkmış sayılarıyla solaklar, en başarılı okçulardı. Tozkoparan İskender’in de öne çıkan özelliklerinden birisi, solak olmasıdır.
Tozkoparan İskender'in Hikayesi
Tozkoparan İskender, Türk okçuluk tarihindeki en büyük okçudur. Tartışmalara kapalı olarak, en büyük üç okçudan biridir, çoğu kaynağa göre de birincidir. Onun devrinde Türk okçuluğu altın çağını yaşamıştır.
Devşirme olan İskender, Ekmekçiler Bölüğünde çalışırken okçuluğa heves etmiş, Fatih devri kemankeşlerinden Molla Hüsrev'in kulu, Kadıkulu Hüsam'dan ders görüp kabza almıştır. Ayrıca, Şeyh Hamdullah Efendi'den bir süre okçuluk meşk etmiştir. Bu alandaki başarıları sebebiyle Yeniçeri ocağına alınmıştır.
Tozkoparan'ın kuvveti konusunda şöyle bir rivayet nakledilir: Sultan II. Bayezid devrinde, İran'dan ünlü bir kemankeş gelmiş, huzurda kullap çekme gösterileri yapmıştı. Bu kişinin kendisi ile yarışacak birini istemesi üzerine, padişah, Şeyh Hamdullah'la görüşmüş, o da Tozkoparan çalışırsa galip gelir demişti. Masrafları saraydan karşılanıp bir süre çalışan Tozkoparan, İranlının kullabına bir de yay ekleyerek ikisini birlikte çekmiş, padişah bu başarısı üzerine kendisine büyük ikramda bulunmuştu.
Tozkoparan, yalnız erişilmez rekorlar kırmış bir kemankeş değil, aynı zamanda, katıldığı savaşlarda büyük yararlıklar göstermiş bir tirendazdı. Kendisini yakından tanıyan ve bir süre okçu ustalığını yapan Bahtiyarzade bu konuda da şu örneği vermektedir: Küçük Davud Paşa kumandasındaki donanma ile Modon ve İnebahtı Seferi'ne (1499) katılan Tozkoparan, paşanın baştardasını koruyan 10 seçme tirendazdan biriydi. Çatışma sırasında, bir düşman askerinin baştarda kıçına tırmanıp sancağı kaparak suya atlaması üzerine, Tozkoparan önce bir okla adamı vurmuş, sancağı paşaya teslim etmişti. Bu başarıdan ötürü Tozkoparan, yayalıktan sipahiliğe yükseltilmiştir.
Tozkoparan kısa zamanda efsaneleşmiş, her devirde ünlü kemankeşler "Tozkoparan-ı zaman" diye övülmüştü. Kanunî devri keman keşlerinden Miralem Ahmed Ağa'ya, "Tozkoparan Ahmed Ağa" da denildiğini biliyoruz.
Ok ve yay, sadece bir spor aleti değil, ordunun başlıca silahı olduğundan, hem özel hem de resmi imalathanelerde üretiliyordu. Evliya Çelebi'ye göre, 17. yüzyıl ortalarında İstanbul'da özel 200 yay ve 200 okçu dükkanı bulunuyordu ve bu dükkanlarda 300 okçu ve 500 yaycı çalışıyordu. Ordu ihtiyacının resmi imalathanelerden karşılandığı, ayrıca okçuluk sporuna rağbetin bu devirde bir hayli azaldığı dikkate alınırsa, verilen dükkan ve esnaf adeti mübalağalıdır. Kaldı ki, Vezneciler semtinde yaycılar, Bayezid semtinde okçular için ayrılan çarşı bu kadar dükkanı alacak genişlikte değildi.
Okçu ve yaycı esnafının başlıca müşterisi kemankeşler olduğundan, onlarla sıkı ilişki içinde bulunurlar, meydan günlerinde Okmeydanı'na giderek, sattıkları yaylara ve oklara gereken düzen ve tımarı verir, küçük tamirleri yaparlardı. Ok ve yay satışı da çoğunlukla bu sırada olurdu. Bazı okçu ve yaycı ustaları, tanınmış bir kemankeşin hizmetine girer, yalnızca onun için ok ve yay yapar, idman ve atışlarında hep yanında bulunurlardı. Tozkoparan Iskender, Bursalı Şüca, Miralem Ahmed Ağa, Haydar Bey gibi ünlü kemankeşlerin özel okçu ve yaycılarının olduğunu, atışlarda onların uyarılana kulak verdiklerini biliyoruz. Rekor kırıldığında, okçu ve yaycıya da ödül verilirdi. Bir örnek: Tozkoparan İskender, Edirne'deki Deve Kemal menzilinden aşırı atıp rekor kırdığı için, Sultan II. Bayezid 11 Cemaziyelevvel 916 (1510) tarihinde Tozkoparan'a bir câme benek ve 3000 akçe, yaycısı İçkoz Ahmed'e ve okçusu Bahtiyarzade Hacı Hasan Çelebi'ye 500'er akçe ihsan etmişti.
Tozkoparan İskender'in Rekoru
Günümüze ulaşmış kayıtlarla belgeli birçok rekoru bulunsa da, Tozkoparan İskender’i bu kadar ünlü yapan asıl kırdığı bir menzil rekorudur. Tozkoparan İskender, en uzun rekorların sahibi olması yanında, en çok menzil alan kemankeş olarak da başta gelir. İmparatorluğun çeşitli illerinde 10 rekor kırmış, taş diktirmişti. Bunların hiçbiri daha sonra aşılamamıştır. 846 metrelik dünya rekoru sayesinde adı bugünlere kadar ulaşmış, kendisi de efsaneleşmiştir.
Atılış sırasına göre rekorları şöyledir:
1) Modon ve İnebahtı Seferi'ne çıkılırken Gelibolu Okmeydanı'ndaki Gündoğrusu Menzili'nde bir rekor kırmıştı. Seferden dönüşte, gösterdiği yararlıklardan memnun kalan Küçük Davud Paşa, bütün şehir halkının katıldığı büyük bir ziyafet çekerek Tozkoparan'ın taşını diktirmiş, ödüller dağıtmıştır.
Miralem Ahmed Ağa Gelibolu Kaptanlığı sırasında bu menzili geçebilmek için uzun zaman uğraşmış fakat başaramamıştır. Menzilin ölçüsünü bilmiyoruz.
2) İstanbul Okmeydanı'nda, Yıldız havasıyla atılan Tozkoparan (Delikli Kaya) Menzili'nde, Bursalı Şüca'dan aşırı, 1279.5 geze ok atarak en büyük rekorlardan birini kırmıştı. Bursalı Şüca, Tozkoparan'ın en zorlu rakibi idi. Bu menzili alıp taş diktirmesi uzun tartışmalara yol açmıştır. Şöyle ki: Bursalı Şüca, daha önce bu menzilde 1251.5 gezlik rekorunu kırdığı gün, Tozkoparan, usule aykırı olarak atışa devam etmiş, o da Şüca'nın bozduğu Havandelen Solak Bali Menzili'ni bozmuştu. Taraftarlarının baskısı ile, usule bakılmayıp onun yeri de ölçülünce Şüca'dan bir yay boyu kısa olduğu anlaşıldı. Bunun üzerine Tozkoparan bu menzilde üç yıl uğraştı, sonunda 40 gün aralıksız esen Yıldız havasından faydalanarak Şüca'dan 28 gez aşırı 1279.5 geze atmayı başardı. Ama okun düştüğü yer, ana taşının 80 gez şastında idi. "Aşırı salkıdır” diye Şüca taraftarları itiraz ettiler; nitekim öyleydi. Tartışma uzadı, Sultan II. Bayezid'in kulağına kadar vardı. Padişah meselenin çözümünü Şeyhü'l-Meydan Hamdullah Efendi'ye havale etti. Şeyhin aracılığıyla, Şüca'dan aşırı atan olursa taş dikmesine, Tozkoparan'ın taşının ayrı bir menzil sayılmasına karar verilerek tartışma kapatıldı. Tozkoparan bu rekorunu Müezzinzade Zihgirci Sinan işi ok ve İçkoz Ahmed işi yay ile kırmıştı.
3) Tozkoparan, Delikli Kaya Menzili'ni bozduğu günün haftasın da Bursa'ya hareket etmiş ve Bursa Okmeydanı'nda Poyraz havasıyla atılan Yusuf Yeri'ndeki Bursalı Şüca'ın taşından 70 gez aşırı atarak rekor kırmıştı.
4) İstanbul Okmeydanı'nda, Gündoğrusu havasıyla atılan Arkurı Menzili'nde, yine Bursalı Şüca'dan aşırı, 1281.5 gezlik (846 m) bir rekor kırmıştır.
Bu, yalnız bizde değil, dünya okçuluk tarihinde de bugüne kadar aşılamamış en büyük rekordur. Bu menzil üzerinde de Şüca ile aralarında uzun bir çekişme olmuştur: Bursalı Şüca bu menzilde bir rekor kırmıştı, ama şasta aşırı salkıydı. Taş diktirmeye kalkışınca Tozkoparan itiraz etti; çünkü o da vaktiyle bu menzilde rekor kırmış, kabzaya aşırı salkı olduğundan taş diktirememişti. Şüca taş dikerse ben de dikerim diye dayattı, diktirmedi. Yine tartışma uzadı; sonunda Şüca 1271.5 gezlik yeni bir rekor kırıp yerini doğrultarak meseleyi kapattı. Daha sonra Tozkoparan bu yeri 10 gez aşarak 1281.5 gezlik ünlü rekorunu kırmıştır.
Gezin kaç cm’ye tekabül ettiğiyle ilgili detaylı çalışmalar sonucu, farklı dönemlerde farklı mesafelere denk düştüğü anlaşılmıştır, bu dönemde 1 gezin 66 cm’ye denk düştüğü ise kesinlikle anlaşılmıştır.
5) Tozkoparan, Edirne Musalla Meydanı Yıldız Menzili'nde bulunan Deve Kemal'in rekorunu, İstanbul okçularını yıllarca uğraştıran zorlu bir mücadele sonunda, 1510 yılında kırmış ve taş diktirmiştir. Ölçüsü bilinmemekle beraber, Tozkoparan'ın o yıllarda okçusu olan ve atış günü orada bulunan Bahtiyarzade'nin ifadesine göre, önceki rekorları ayarında, yani 1280 gez civarında olmalıdır.
6) Bursa Okmeydanı'nda, Yıldız havası ile atılan Kemhâcı Hayreddin Yeri'ndeki Bursalı Şüca Menzili’nden aşırı atmış ve taş diktirmiştir. Menzilin baş taşıdır.
7) Bir sefer sırasında, Üsküp'te Poyraz havası ile atılan bir menzilde rekor kırıp taş diktirmiştir. Menzilin baş taşıdır.
8) Amasya'da, şehir dışında bulunan Kıble Menzili'nde Bursalı Şüca'nın taşından aşırı atıp rekor kırmıştır. Tozkoparan, Yavuz'un Tebriz Seferi'ne katılmıştır. Sefer dönüşü ordu Amasya'da kışlamış, kış boyu idmanı terketmeyen Tozkoparan, Kemâh Seferi'ne hareketlerinden hemen önce, 1515 baharında bu menzili atmıştı. Taş dikmeye vakit kalmadığı için, bu işi Amasyalı kemankeşlerden Baba İshak'a ısmarlamıştı. Menzilin atılışı sırasında hava yerinde hazır bulunan Bahtiyarzade, yıllar sonra, Alman Seferi'nden (1532) dönüşte Amasya'ya gitmiş, taşın dikilmediğini ve dostu Baba İshak'ın öldüğünü görmüş, ilgililerle konuşarak taşın dikilmesini sağlamıştır.
9) Tozkoparan, katıldığı Mısır Seferi'nde (1517), Kahire'deki bir Memlük Menzili'nden rekor kırıp taş diktirmiştir. Bu da, baş taşı olarak atılamadan kalmıştır.
10) Mısır Seferi dönüşü Şam'da kaldıkları dört ay içinde, Rum Yusuf ile Tozkoparan arasında zorlu bir mücadele geçmiştir. O devrin sayılı kemankeşlerinden biri olan Rum Yusuf, oradaki bir menzilde önemli bir rekor kırmıştı. Tozkoparan Şam'dan ayrılmadan bu menzili bozabilmek için yoğun bir çaba harcayarak Rum Yusuf'un taşı ni geçmeyi başardı. Yavuz, bu başarısından ötürü ulûfesine 5 akçe terakki ihsân etti.
1518 yılında aldığı Şam Menzili, Tozkoparan'ın son rekorudur.
Tozkoparan İskender, yaylarından birini dönemin en ünlü kemangerlerinden, yay ustası olmasının yanı sıra menzil almış bir kemankeş olan, Bursa Okmeydanı’ndaki Lodos Menzili’nin ana taşına sahip (ilk menzil atışı unvanı) Usta Ali’den; bir diğerini İçkoz Ahmed’den almıştır.
Görüldüğü gibi, Tozkoparan, okçuluk tarihimizin altın çağında en az 20 yıl, Bursalı Şüca, Deve Kemal, Haydar Bey, Havandelen Solak Bali, Rum Yusuf gibi büyük kemankeşlere karşı yenilmezliğini sürdürmüş bir pehlivandır. Belki tek rakibi Bursalı Şüca idi; onu adım adım izlemiş, iki yer dışında, bütün menzillerini bozmuştur. Bunlardan biri, Bursa'da Gündoğusu ile atılan Aktar Çelebi Yeri, diğeri İstanbul Okmeydanı'nda Lodos ile atılan Miralem Ahmed Ağa Menzili'ndeki 1243.5 gezlik rekorudur. İlkine rağbet göstermediği söylenirse de, ikincisini atabilmek için yıllar yılı tüm gücü ile uğraşmış fakat nasip olmamıştır. Son nefesinde, "Ah Şüca'nın Lodos menzili!" diye inlediği rivayet edilir.
Tozkoparan İskender'in ölüm tarihini kesin olarak bilemiyoruz. Bahtiyarzade Risalesi'nde şu satırlara rastliyoruz:
"Sultan Selim Han devrinden sonra Sultan Süleyman devri gelecek,
Süleyman Paşa anda (Mısır'da) paşa iken
ve Tozkoparan anda fevt olub gittikde." (Ünv. nüshası, v. 80b)
Bu sözlerden, Tozkoparan'ın Hadım Süleyman Paşa'nın Mısır valiliği sırasında (1524-1538), Mısır'da öldüğü anlaşılmaktadır.
Tozkoparan İskender daha sonra kırılamamış 10 ayrı rekor kırmıştır.
Ne yazık ki bunlardan hiçbirinin menzil taşı günümüze ulaşmamıştır.
Tozkoparan İskender’i bu yazımızla saygıyla anarız.
Bu yazımızı yazmamızda büyük katkısı bulunan "Okçuluk” kitabı dolayısıyla Ünsal Yücel’e saygı ve teşekkürlerimizi sunarız. Kitabı edinmek için tıklayınız!